Zakład Rehabilitacji jest miejscem, w którym pacjenci leczeni z powodu nowotworów o różnym umiejscowieniu, w trakcie choroby i po jej zakończeniu, mają możliwość uzyskania opieki z zakresu rehabilitacji ogólnoustrojowej i fizjoterapii ambulatoryjnej. Rehabilitacja w onkologii ma na celu przywrócenie pacjentowi stanu czynnościowego i psychospołecznego z okresu przed chorobą i leczeniem, dlatego dbanie o sprawność psychofizyczną pacjentów odbywa się w stałej współpracy z Zakładem Psychoonkologii naszego Instytutu. Kompleksową opiekę nad pacjentami zapewnia na co dzień wielospecjalistyczny zespół fizjoterapeutów, lekarzy rehabilitacji medycznej, logopedów i terapeutów zajęciowych. Zakład Rehabilitacji prowadzi również całą gamę zajęć z fizjoterapii ambulatoryjnej dla pacjentów kierowanych w ramach NFZ z przyczyn innych niż onkologiczne.

W przyszłym miesiącu będziemy świętować jubileusz 40-lecia istnienia Zakładu Rehabilitacji, a zarazem jubileusz dr Hanny Tchórzewskiej-Korby, która od 25 lat z niezwykłym zaangażowaniem i profesjonalizmem tym Zakładem kieruje, koordynuje rehabilitację pacjentów Instytutu oraz współtworzy wytyczne opieki onkologicznej w zakresie nowoczesnego postępowania usprawniającego. Z tej okazji warto przypomnieć kilka faktów z historii Zakładu i spojrzeć, jak zmieniał się na przestrzeni tych czterech dekad.

Zakład Rehabilitacji powstał w 1984 roku jako pierwsza placówka dedykowana rehabilitacji onkologicznej w Polsce. Była to zarazem jedna z pierwszych jednostek Instytutu uruchomionych w nowej siedzibie na Ursynowie – bardzo nowoczesna, jedna z największych w Europie, zaprojektowana jako integralny element kompleksowej opieki onkologicznej w ramach modelu coprehensive cancer center. Organizacja Zakładu oparta była na doświadczeniach zgromadzonych przez lata pracy w Klinice Chirurgii Onkologicznej w Instytucie na Wawelskiej, na analizach realizacji pierwszych zaleceń wprowadzonych na ich podstawie w ramach sieci onkologicznej oraz na modelach wypracowywanych w zachodnich ośrodkach. Siłą napędową tych działań i zarazem pierwszą Kierownik Zakładu była dr Krystyna Mika – osoba o niezwykłej energii, pracowitości, zaangażowaniu i talencie organizacyjnym.

Historia rehabilitacji onkologicznej w naszym Instytucie formalnie zaczęła się już w roku 1972, gdy w ramach Kliniki Chirurgii Onkologicznej w Instytucie na Wawelskiej powstała pierwsza komórka dedykowana rehabilitacji kobiet po radykalnym leczeniu raka sutka. Niekwestionowaną pionierką w tej dziedzinie była Krystyna Mika, która organizowała ją od podstaw. Zarys koncepcji kompleksowego wsparcia dla kobiet po mastektomii dotarł do Polski ze Stanów Zjednoczonych już nieco wcześniej. W roku 1965 roku młody dr Andrzej Kułakowski wyjechał do Rosswell Park Memorial Institute, gdzie miał okazję przyjrzeć się nie tylko nowoczesnym metodom chirurgicznym, ale też zupełnie innym standardom opieki onkologicznej. Zainteresował się również działaniami American Cancer Society, a szczególnie programem „Reach to Recovery”, dedykowanym rehabilitacji chorych na raka piersi. Program ten stał się później punktem odniesienia dla pierwszych tego typu działań w Polsce. Implementacja rehabilitacji jako istotnego elementu nowoczesnego leczenia chorych na nowotwory piersi odbywała się dzięki zainicjowanej wówczas współpracy, która w latach 1972-1976 przyjęła formę umowy polsko-amerykańskiej.

Stworzenie podstaw rehabilitacji onkologicznej nie byłoby możliwe, gdyby nie pełna energii i niezwykle zaangażowana Krystyna Mika. Rehabilitacja onkologiczna była dyscypliną młodą również na Zachodzie, dlatego schematy postępowania trzeba było dopiero wypracować, a co więcej – przekonać do nich nie tylko pacjentów, ale też personel medyczny. Zmiana świadomości była zadaniem trudniejszym od wszystkich wyzwań organizacyjnych. W pierwszych latach skupiano się na pacjentkach po radykalnym leczeniu nowotworów piersi. Wcześniejsze próby usprawniania rehabilitowania chorych miały charakter bardzo prowizoryczny. Prof. Andrzej Kułakowski wspomina, że przed przyjściem Krystyny Miki w Klinice Chirurgii Onkologicznej pacjentkom po mastektomii masaże, które miały zapobiegać obrzękom limfatycznym, wykonywały w wolnych chwilach pielęgniarki, ale było to dramatycznie niewystarczające i zdarzało się, że chorym z ciężkimi obrzękami można było pomóc jedynie przez amputację kończyny. Jakość życia pacjentek po radykalnym leczeniu była bardzo niezadawalająca. O wsparciu psychologicznym nikt nawet nie słyszał. Pierwsza oficjalna komórka dedykowana rehabilitacji powołana w 1972 stanowiła zaledwie pierwszy krok do wprowadzenia rehabilitacji do kompleksowej opieki. W pierwszych latach nie było nawet wydzielonej przestrzeni, w której można by było ćwiczyć i rozmawiać – rehabilitacja odbywała się na korytarzu lub w salach chorych, później dopiero zorganizowano niewielki pokoik. Przekonanie pacjentek do ćwiczeń fizycznych nie było zadaniem tak trudnym, jak przekonanie ich do skorzystania z wsparcia psychologicznego. (Trzeba pamiętać, że historia rehabilitacji i historia opieki psychologicznej w Instytucie jest w dużej mierze wspólna – przez lata psychoonkolodzy pracowali w strukturze Zakładu Rehabilitacji, a Zakład Psychoonkologii wyodrębniono dopiero w 2011 roku – chociaż oczywiście bardzo wiele zadań nadal realizowanych jest wspólnie). Warto uświadomić sobie, jak ta praca u podstaw, która miała swoje początki na korytarzu Kliniki na Wawelskiej, stopniowo i wytrwale dążyła też do zmiany świadomości. Pierwsze próby pomocy psychologicznej w ramach rehabilitacji pacjentek po mastektomii sprowadzały się niejednokrotnie nawet do tego, że była ona udzielana pod pozorem ćwiczeń fizycznych. Wsparcie psychologiczne – praca nad traumą ciężkiej choroby i okaleczenia – które z dzisiejszej perspektywy są oczywistym elementem opieki onkologicznej, spotykały się wtedy bardzo często niezrozumieniem, a niekiedy nawet z oburzeniem pacjentek i słowami, że przecież „nie są chore na głowę”. Do pokonania były nie tylko bariery w świadomości pacjentów, ale też części personelu medycznego – pokutowało przekonanie, że ćwiczenia fizyczne osłabiają pacjentów i tak już wyniszczonych chorobą. Tworzący się pod okiem Krystyny Miki Zespół jeszcze długo musiał zabiegać o zrozumienie i uznanie w świecie medycznym. W Instytucie Onkologii jednak od zawsze towarzyszyło mu zrozumienie i poparcie. Szczególnym admiratorem usprawniania, rehabilitacji i starań o poprawę jakości życia chorych na nowotwory był prof. Tadeusz Koszarowski, wieloletni Kierownik Kliniki Chirurgii Onkologicznej, a od 1972 roku Dyrektor Naczelny Instytutu. Jego autorytet i charyzma odegrały niemałą rolę w rozwoju rehabilitacji onkologicznej. W 1973 roku Krystyna Mika obroniła doktorat na podstawie rozprawy „Zasady postępowania rehabilitacyjnego po amputacji sutka”. Profesor Koszarowski był jej promotorem. Ogromny wkład w rozwój rehabilitacji onkologicznej miał też prof. Andrzej Kułakowski, który przejął wówczas kierowanie Kliniką Chirurgii Onkologicznej oraz został Dyrektorem ds. Klinicznych Instytutu. Wprowadzenie rekomendacji opracowanych przez Krystynę Mikę i Andrzeja Kułakowskiego do realizacji w ramach Programu Rządowego PR-6 było krokiem milowym w historii rehabilitacji onkologicznej w kraju. Wniosek wdrożeniowy oparty na wynikach prowadzonego wcześniej w ramach programu tematu badawczego „Rehabilitacja po mastektomii” był przełomowy nie tylko na płaszczyźnie terapeutycznej, ale też na płaszczyźnie świadomości społecznej. Wytyczne dla wszystkich placówek onkologicznych w krajowej sieci i oddziałów chirurgicznych, na których przeprowadzano mastektomię, dały początek instytucjonalnej rehabilitacji onkologicznej, ale też stopniowo zaczęły wpływać na postrzeganie procesu terapeutycznego w chorobie nowotworowej – i jego celu. Co raz częściej w debacie o onkologii zaczęło się pojawiać kryterium jakości życia.

W tym czasie powstawał szczegółowy projekt pierwszego w Polsce nowoczesnego zakładu dedykowanego rehabilitacji onkologicznej w ramach budowy nowej siedziby Instytutu Onkologii na Ursynowie; szkolono też jego przyszłą kadrę. Koncepcję Zakładu, opracowaną z rozmachem – udało się zrealizować niemal w całości. Nie powstał jedynie basen – na jednym z ostatnich etapów zabrakło już funduszy – w miejscu przeznaczonym na jego budowę znajduje się charakterystyczne obniżenie terenu.

I wreszcie w roku 1984 został formalnie powołany do życia pierwszy w Polsce Zakład Rehabilitacji dla pacjentów onkologicznych. Przez pierwsze 15 lat kierowała nim dr Krystyna Mika, a od roku 1999 do dziś Zakładem nieprzerwanie kieruje dr Hanna Tchórzewska-Korba.

Przez czterdzieści lat pracy Zakład rozwijał się i zmieniał, zarówno dostosowując się do przemian w opiece onkologicznej, jak też je współtworząc. Opieką otaczano co raz liczniejsze grono pacjentów leczonych na nowotwory o różnych lokalizacjach. Wypracowywano nowe standardy, wdrażane później również w innych ośrodkach. Do najważniejszych osiągnięć Zakładu na przestrzeni minionych czterech dekad należą:

– realizacja modelu rehabilitacji jako integralnej części leczenia raka piersi i rozszerzenie tego modelu o rehabilitację po rekonstrukcji piersi

– wprowadzenie zasad profilaktyki przeciwobrzękowej po usunięciu węzłów chłonnych pachowych i pachwinowych w formie szkoleń i instruktaży dla pacjentów i ich rodzin

– wprowadzenie programu kompleksowego leczenia obrzęków limfatycznych kończyn górnych i dolnych

– wprowadzenie usprawniania wad postawy wynikających z chirurgicznego leczenia nowotworów

– wprowadzenie psychoedukacji i psychoterapii – m.in. relaksacji, choreoterapii, śmiechoterapii i wizualizacji dla kobiet leczonych z powodu nowotworów piersi i narządu rodnego

– opracowanie i wdrożenie programu usprawniania pacjentów po operacjach w rejonie głowy i szyi

– opracowanie i wdrażanie programu rehabilitacji dla pacjentów ze stomią

– przygotowanie programu usprawniania dla pacjentów leczonych z powodu guzów kości i tkanek miękkich – po alloplastyce stawów i operacjach oszczędzających kończynę górną.

Działalność Zakładu na przestrzeni lat obejmuje też szeroko pojętą współpracę z organizacjami pozarządowymi, których celem jest profilaktyka, zwalczanie chorób nowotworowych i dbanie o jakość życia pacjentów onkologicznych. W roku 1987 przy Zakładzie Rehabilitacji z inicjatywy dr Krystyny Miki powstał pierwszy Klub Kobiet po Mastektomii Amazonki jako organizacja mająca na celu niesienie wsparcia kobietom chorym na raka piersi oraz kontynuację rehabilitacji psychofizycznej tej grupy. Od tego czasu Amazonki i pracownicy Zakładu pozostają w stałej przyjaźni, współpracując i uzupełniając swoje działania. Jak wspominała Zofia Michalska – ikona Amazonek i pierwsza przewodnicząca ruchu – dr Krystyna Mika „była ich wsparciem, dobrym duchem i koordynatorem. Zawsze miała wizję ruchu Amazonek w Polsce i widziała je na szerokim, światowym tle… Ona udzielała nam schronienia, rozpinała nad nami parasol ochronny. Ona zjednywała nam sprzymierzeńców, wykorzystując swoją pozycję, autorytet zawodowy i urok osobisty. Bez jej zaangażowania, życzliwości i mądrości pewnie niewiele by się nam udało”. W 1992 roku w Zakładzie Rehabilitacji zorganizowano przy pomocy ruchu Reach to Recovery International m.in. pierwsze szkolenie dla ochotniczek. Pod okiem Zakładu Rehabilitacji Amazonki rozwijały się, edukowały, organizowały i usamodzielniały. Wyrosły na prężny, ważny ruch społeczny, którego głosu nie można ignorować. Ważnym elementem wspólnej historii Zakładu i Amazonek było powiększenie Zakładu Rehabilitacji o salę konferencyjno-dydaktyczną, możliwe dzięki zbiórce zorganizowanej przez Amazonki w roku 2007. Serdeczne i partnerskie relacje z Amazonkami kontynuuje od 25 lat Kierownik Zakładu dr Hanna Tchórzewska-Korba.

Zakład Rehabilitacji prowadzi też intensywną działalność dydaktyczną: wykłady i ćwiczenia z zakresu fizjoterapii i rehabilitacji onkologicznej dla lekarzy specjalizujących się w różnych działach onkologii – odbywających staże, kursy i szkolenia w Instytucie; dla lekarzy specjalistów medycyny rodzinnej; studentów Wydziału Rehabilitacji AWF; studentów innych wydziałów medycznych uczelni warszawskich, miedzy innymi Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Prowadzi też szkolenia dla lekarzy, pielęgniarek, fizjoterapeutów i psychologów w ramach Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego; a także szkolenia personelu specjalistycznych sklepów medycznych w zakresie zasad i doboru protez piersi i bielizny specjalistycznej.

Pracownicy Zakładu nieustanie podnoszą też własne kompetencje: posiadają wiele krajowych i międzynarodowych certyfikatów, m.in.: certyfikat Akademii Kompresjoterapii Thuasne; certyfikat metod neurofizjologicznych w fizjoterapii; certyfikat „Nowoczesne metody diagnostyki i leczenia tkanek miękkich”; certyfikat kursu drenażu limfatycznego; certyfikat metody plastrowania dynamicznego kinesiotaping; certyfikat nauczania samobadania piersi Albany Medical College, Division of Medical Oncology; certyfikat Psychosomatic Methods for Cancer Treatment – warsztatów na temat metody Carla Simontona w leczeniu chorych na nowotwory; Certyfikat Centrum Monitorowania Jakości w Ochronie Zdrowia czy certyfikat AGGGUP (fizjoterapeuta uroginekologiczny).

Od czterech dekad Zespół Zakładu Rehabilitacji: fizjoterapeuci, lekarze rehabilitacji medycznej, logopedzi, terapeuci zajęciowi i wiele innych wspaniałych osób pomaga pacjentom odzyskać sprawność i poczucie sprawczości – realnie wpływając na poprawę jakości ich życia. Zakład Rehabilitacji odgrywał i nadal odgrywa ważną rolę w zmianie świadomości społecznej na temat chorób nowotworowych. Dzięki wprowadzeniu innowacyjnych programów rehabilitacyjnych i działań edukacyjnych, znacząco przyczynił się do zwiększenia zrozumienia dla potrzeb osób zmagających się z nowotworami. Pacjenci, którzy trafili do Zakładu, doświadczyli nie tylko profesjonalnej opieki, ale także wsparcia, które wielu z nich pozwoliło odzyskać poczucie kontroli nad życiem.

Obchody 40-lecia Zakładu Rehabilitacji to okazja do refleksji nad historią i osiągnięciami Zakładu, ale też nad kondycją rehabilitacji onkologicznej w Polsce i jej miejscem w koordynowanej opiece onkologicznej, wreszcie – nad jej potrzebami i wyzwaniami.

Serdecznie zapraszamy Państwa do udziału w jubileuszowej konferencji i warsztatach, które odbędą się w Centrum Edukacyjno-Konferencyjnym Narodowego Instytutu Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie 25 i 26 października.

Literatura

Tchórzewska-Korba H. Dwadzieścia lat Zakładu Rehabilitacji Centrum Onkologii – Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. Nowotwory J Oncol. 2005, vol 55, nr 1, 93–95.

Kułakowski A. Rehabilitacja kobiet po mastektomii w: 50 lat… służby. 1953-2003. Agencja ATM, Warszawa 2003, s. 63-65.

Mazurkiewicz A. Od rehabilitacji do silnej organizacji. Głos pacjenta onkologicznego nr 2, 2012, s. 6-9.

30 lat. Amazonki Warszawa-Centrum. Warszawa 2017