Historia Instytutu
W 1921 r., podczas spotkania z Polonią w Chicago Maria Skłodowska-Curie stwierdziła:
Polska niepodległa powinna mieć (…) swój instytut radowy. Początek tego instytutu istnieje w pracowni radiologicznej założonej za moją inicjatywą w Warszawie.
Miała na myśli Pracownię Radiologiczną Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, otwartą w 1913 r. przy ul. Kaliksta 8 (dzisiaj – Śniadeckich) w jej obecności. Dodała też, że należy: przekształcić pracownię tę w Instytut przeznaczony nie tylko dla prac naukowych, lecz również dla leczenia chorych bez względu na zamożność. Dla idei wspierania budowy Instytutu pozyskała m.in. Ignacego Paderewskiego.
W tym też roku, z jej inspiracji i pod jej honorowym przewodnictwem powstało w tym celu w Warszawie Towarzystwo Instytutu Radowego. Na czele Rady Towarzystwa stanął prof. Franciszek Czubalski, a Komitetu (inaczej – Zarządu) prof. Ludwik Paszkiewicz. Członkami zostali: Kazimierz Białoszewski, dr Bronisława Dłuska (siostra Marii, pełniąca też rolę skarbnika), Alicja Dorabialska, prof. Stefan Pieńkowski, dr Józef Skłodowski (brat Marii) Wojciech Świętosławski i Adolf Wojciechowski.
W grudniu 1923 r., w 25 rocznicę odkrycia radu, Polski Komitet do Zwalczania Raka wystosował apel do społeczeństwa polskiego o ofiary na Dar Narodowy dla Marii Skłodowskiej-Curie, którym miał być Instytut Radowy jej imienia.
W następnym roku powstał Komitet Daru Narodowego pod Honorowym Przewodnictwem Prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Prezesem Zarządu został Marszałek Senatu Wojciech Trąmpczyński, a wiceprezesem – Marszałek Sejmu Maciej Rataj. Apel spotkał się z niezwykle pozytywnym odzewem, również w środowiskach niezamożnych, np. znaczków-cegiełek na budowę o nominale 10 groszy sprzedano 1,5 miliona.
Uzyskano plac pod budowę przy ul. Wawelskiej, a 7 czerwca 1925 r. dokonano uroczystego wmurowania aktu erekcyjnego pod budowę Instytutu, z udziałem m.in. Marii Skłodowskiej-Curie i Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Stanisława Wojciechowskiego. Plany przyszłej placówki opracowano pod kierunkiem Marii Skłodowskiej oraz światowej sławy lekarza i uczonego – prof. Claudiusa Regaud, kierownika działu klinicznego Instytutu Radowego w Paryżu.
W 1929 r. Maria Skłodowska-Curie odebrała z rąk Prezydenta Stanów Zjednoczonych Herberta Hoovera symboliczny czek na zakup radu dla Instytutu Radowego. Pieniądze pochodziły ze zbiórki wśród kobiet amerykańskich i Polonii.
W 1931 r. Sejm RP przyjął ustawę o odstąpieniu nieodpłatnie nieruchomości państwowej przy ul. Wawelskiej Towarzystwu Instytutu Radowego dla „ukończenia budowy i najrychlejszego uruchomienia Instytutu” gdyż „korzyści Państwa wypływające z uruchomienia Instytutu są wyjątkowo doniosłe”.
29 maja 1932 r. odbyło się uroczyste otwarcie Instytutu Radowego, z udziałem Marii Skłodowskiej-Curie, Prezydenta RP Ignacego Mościckiego, premiera Aleksandra Prystora i licznych przedstawicieli świata nauki, polityki i kultury. Podczas przemówienia Maria stwierdziła m. in.:
Komitet (…) słusznie postanowił otworzyć naprzód część leczniczą, aby spełnić względem społeczeństwa polskiego obowiązek postawienia na wysokiej stopie nowej i trudnej terapii (…). Jednakowoż, terapia ta powinna być w łączności nieustannej z pracą naukową, bez której postępów czynić nie może.
Pierwszym dyrektorem, a zarazem kierownikiem działu klinicznego został dr Franciszek Łukaszczyk. Powstała Pracownia Patologii kierowana przez dr. Józefa Laskowskiego. Trzecią lekarką została wkrótce dr Hanna Noblinówna. Używano w tym czasie 5 aparatów rentgenowskich i 166 ładunków radowych w postaci igieł i tubek. W okresie od otwarcia do końca 1933 r., wg raportu Fr. Łukaszczyka dla Marii Skłodowskiej-Curie, zbadano ponad 1000 chorych, z czego blisko 700 przyjęto do leczenia. Stworzono nowoczesny dział dokumentacji z archiwum historii chorób pisanych na maszynie, a w nim – po raz pierwszy – stanowiska sekretarek medycznych. Nieliczne początkowo zabiegi operacyjne wykonywali w Instytucie chirurdzy z zewnątrz.
W 1936 r. otwarto Pracownię Fizyczną z Wzorcownią Rentgenowską i Pracownią do Pomiarów Ciał Promieniotwórczych, którą kierował uczeń Marii Skłodowskiej-Curie doc. Cezary Pawłowski. W tym samym roku Pracownię wizytowali Irena i Fryderyk Joliot-Curie i – w uznaniu jej wysokiego poziomu – przeznaczyli część pieniędzy ze swej nagrody Nobla na uzupełnienie wyposażenia. Powstała też Pracownia Biologiczna pod kierunkiem utalentowanego naukowca dr. Zygmunta Zakrzewskiego. Dr Józef Laskowski zapoczątkował model podejścia histoklinicznego do diagnostyki i leczenia, wiążący obraz mikroskopowy z własnoręcznie wykonywanym badaniem klinicznym chorych.
W 1937 r. liczba łóżek wzrosła z 45 do 100. Pracowało już wówczas 7 lekarzy: Adam Kukliński, Józef Laskowski, Franciszek Łukaszczyk, Anna Madejczyk, Hanna Noblinówna, Jerzy Szabunia i Józef Towpik. W tym czasie były 3 klasy chorych: w klasie I pokoje miały pojedyncze łóżka, w II – po dwa, a w III – były duże sale wielołóżkowe. Niezamożni pacjenci mieli ulgi lub byli całkowicie zwalniani z opłat za leczenie, natomiast pełne koszty kuracji były na ogół wysokie (np. leczenie raka szyjki macicy kosztowało od 400 do 600 zł.).
W 1938 r. w Instytucie Radowym uroczyście obchodzono 40 rocznicę odkrycia radu. Wraz z Polskim Komitetem do Zwalczania Raka ogłoszono Tydzień Przeciwrakowy w Polsce. Zespół Instytutu rozwinął też działalność dydaktyczno-naukową. Organizował dla lekarzy kursy i wystawy o tematyce onkologicznej. Pracownicy Instytutu opublikowali około 60 prac naukowych. Na początku 1939 r. średnie obłożenie łóżek przekroczyło 90%.
Wybuch II wojny światowej zahamował rozwój Instytutu; 5 września 1939 r. wobec bezpośredniego zagrożenia stolicy przez wojska niemieckie, dyrektor Franciszek Łukaszczyk zdecydował o przerwaniu leczenia radem. Protokół w tej sprawie podpisali oprócz niego: prof. Roman Nitsch – prezes Towarzystwa Daru Narodowego im. Marii Skłodowskiej-Curie oraz dr Anna Madejczyk – lekarz Instytutu. Dwa gramy radu zostały w domu letniskowym pod Warszawą. Po kapitulacji Warszawy dr Fr. Łukaszczyk przywiózł z powrotem część radu do Instytutu. Niemcy skonfiskowali 720 mg, jednakże w wyniku różnych działań pozostało 420 mg; stosowano je przez następne lata do leczenia chorych w Instytucie, który przez okupanta został przemianowany na Miejski Szpital Przeciwrakowy.
Wybuch Powstania zakończył się dla Instytutu tragicznie. Piątego sierpnia 1944 r. wypędzono personel i niewielką liczbę chorych mogących się poruszać o własnych siłach. Pozostałych chorych wymordowano, a budynek podpalono. Dwudziestego sierpnia 1944 r. dr F. Łukaszczyk, przekupując Niemców, przedostał się opancerzonym transporterem do spalonego Instytutu, zabrał ukryty rad do plecaka i wywiózł do Reguł pod Warszawą, a następnie na Podhale (skąd pochodził).
W listopadzie 1945 r. w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej zapadła decyzja o odbudowie Instytutu Radowego w Warszawie. Postanowiono też powiększyć go przez nadbudowę jednego pietra. Dr F. Łukaszczyk, który przebywał czasowo w Krakowie, powrócił wraz z radem. Z ramienia dyrektora odbudową kierowała dr Hanna Kołodziejska-Wertheim. Po jej wyjeździe do USA w celu starań o pomoc UNRRA, role tę przejął dr Tadeusz Koszarowski.
Pierwszych chorych przyjęto do leczenia w 1946 r., a pełną działalność wznowiono w 1947 r. Utworzono trzy działy: radioterapii – kierownik dr Franciszek Łukaszczyk, patologii – kierownik dr Józef Laskowski i chirurgii – kierownik dr Tadeusz Koszarowski. Powstała też Pracownia Radiologiczna, kierowana przez dr. Janusza Buraczewskiego. Pod koniec roku pracowało już 11 lekarzy, obok wyżej wymienionych: Zofia Chechłowska, Władysław Jasiński, Hanna Kołodziejska-Wertheim, Anna Madejczykowa, Irena Skowrońska, Jeremi Święcki i Ludwika Tarłowska.
Wznowiło działalność Polskie Towarzystwo Przeciwrakowe, stanowiące kontynuację Polskiego Komitetu do Zwalczania Raka. Prezesem został prof. Ludwik Paszkiewicz. W 1949 r. odbył się (pierwszy powojenny) V Krajowy Zjazd Przeciwrakowy, w którym wzięło udział 200 uczestników. Prace zjazdowe opublikowano w następnym roku w pierwszym powojennym tomie czasopisma „Nowotwory” – siedzibą Redakcji stał się Instytut, a redaktorem został Franciszek Łukaszczyk.
W 1950 r. pod kierunkiem dr Stanisława Wisłockiego zorganizowano Zakład Biologii Nowotworów, a w rok później reaktywowano Zakład Fizyki Medycznej – ponownie pod kierunkiem prof. Cezarego Pawłowskiego.
W 1951 r. na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów połączono Instytut Radowy w Warszawie z Instytutem Onkologii w Krakowie i Państwowym Instytutem Przeciwrakowym w Gliwicach tworząc Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie z Oddziałami w Krakowie i Gliwicach i przyznając mu status instytutu naukowo-badawczego.
W 1952 r. zespół w składzie: prof. Fr. Łukaszczyk, prof. J. Laskowski, dr Wł. Jasiński, dr H. Kołodziejska-Wertheim, dr T. Koszarowski, dr J. Święcki i dr L. Tarłowska opracował Drugi Program Walki z Rakiem w Polsce, który obejmował rozwój badań naukowych, podstawowych i klinicznych, epidemiologię i profilaktykę nowotworów oraz stworzenie bazy leczniczej – sieci onkologicznej. Program ten był realizowany do 1975 roku; powstały zręby sieci onkologicznej – wyszkolono 220 specjalistów onkologów, utworzono ponad 2600 łóżek specjalistycznych
i zainstalowano 12 aparatów megawoltowych.
W 1953 r. powołano w Instytucie Centralny Rejestr Nowotworów, którego działanie było możliwe dzięki wydaniu instrukcji Ministrów: Zdrowia i Opieki Społecznej, Obrony Narodowej, Spraw Wewnętrznych i Komunikacji – o obowiązku zgłaszania zachorowań na nowotwory złośliwe. W tym samym roku powstał samodzielny Oddział Chirurgiczny stworzony i kierowany przez doc. Tadeusza Koszarowskiego, a w następnym – Oddział Ginekologii Onkologicznej pod kierunkiem dr Ludwiki Tarłowskiej. W 1957 r. otwarto Pracownię Izotopową, stworzoną przez prof. Władysława Jasińskiego. W 1965 r. wydał on pierwszy podręcznik o klinicznym zastosowaniu radioizotopów w onkologii; w dwa lata później doc. Janusz Szymendera stworzył Pracownię Radiochemii.
W 1956 r. w wyniku zmian popromiennych zmarł prof. Franciszek Łukaszczyk. Dyrektorem Instytutu został prof. Józef Laskowski i pełnił tę funkcję do 1961 r.
W kolejnych latach Instytutem kierowali: prof. Władysław Jasiński (1961-72), prof. Tadeusz Koszarowski (1972-85), prof. Jan Steffen (1986-91), prof. Andrzej Kułakowski (1991-98), prof. Marek P. Nowacki (1999-2009), prof. Maciej Krzakowski (2009-2011), prof. Krzysztof Warzocha (2012-2015), a od 2016 r. – prof. Jan Walewski.
Prognozy szybkiego wzrostu zachorowań, tworzone w oparciu o dane Krajowego Rejestru Nowotworów, wskazywały na konieczność bardzo znacznego i niezwłocznego poszerzenia bazy diagnostyczno-leczniczej. W 1972 r. zapadła decyzja władz państwowych o poszerzeniu Instytutu o siedzibę na Ursynowie o wielkości i randze centralnego ośrodka w kraju. Pełnomocnikiem ds. budowy został inicjator i orędownik takiego rozwiązania prof. Tadeusz Koszarowski, obejmując jednocześnie funkcję dyrektora.
W 1974 r. przekształcono Zespół Chemioterapii istniejący w Instytucie przy ul. Wawelskiej w pierwszą w Polsce Klinikę Chemioterapii, którą kierowali początkowo prof. Jerzy Meyza i dr Anna Żelechowska, a od 1981 r. – dr Józef Zborzil.
Prof. Tadeusz Koszarowski (wicedyrektor Instytutu od 1952 r., później dyrektor i konsultant krajowy ds. onkologii) wraz z zespołem był inicjatorem i twórcą Trzeciego Programu Walki z Rakiem w Polsce zwanego Programem Rządowym PR-6 „Zwalczanie chorób nowotworowych”. Koordynację Programu powierzono Instytutowi. Program był realizowany w latach 1976-1990. Osiągnął następujące cele: zorganizowanie 11 pełnoprofilowych placówek onkologicznych, utworzenie 6000 łóżek onkologicznych oraz przygotowanie 600 specjalistów onkologów. Model pełnoprofilowego ośrodka onkologicznego „comprehensive cancer center” uznany został za optymalny w zwalczaniu nowotworów. Najważniejszą inwestycją była budowa Centrum Onkologii na Ursynowie. W dniu 19 lipca 1977 r. uroczyście wmurowano akt erekcyjny nowej siedziby. Budowę finansowało społeczeństwo poprzez składki na Narodowy Fundusz Ochrony Zdrowia. W dniu 16 lipca 1984 roku nastąpiło otwarcie części pomieszczeń.
W 1984 r. dokonano kolejnej zmiany nazwy, przemianowując Instytut na: Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie. Analogiczna zmiana dotyczyła Oddziałów w Krakowie i w Gliwicach.
Podsumowując: w Instytucie Onkologii przy ul. Wawelskiej powstawały zręby nowoczesnych specjalności i kierunków badawczych w onkologii w naszym kraju:
- rozwojem badań podstawowych zajmowali się m.in.: doc. Zygmunt Zakrzewski, prof. Cezary Pawłowski, dr Stanisław Wisłocki, prof. Kazimierz Dux, doc. Adam Michałowski, prof. Barbara Gwiazdowska, prof. Jan Steffen, prof. Przemysław Janik, prof. Zygmunt Paszko, prof. Alina Czarnomska;
- rozwojem radioterapii i badań klinicznych: prof. Franciszek Łukaszczyk, dr Anna Madejczykowa. prof. Hanna Kołodziejska, prof. Władysław Jasiński, doc. Jeremi Święcki, prof. Andrzej Hliniak, dr Danuta Gajl;
- rozwojem chirurgii onkologicznej: prof. Tadeusz Koszarowski, dr Hanna Werner, prof. Witold Rudowski, a później prof. Andrzej Kułakowski, prof. Tadeusz Lewiński, prof. Jerzy Meyza i prof. Marek P. Nowacki;
- rozwojem patologii onkologicznej – prof. Józef Laskowski, prof. Ludwika Sikorowa, prof. Maria Dąbska, a później – prof. Olga Mioduszewska;
- rozwojem chemioterapii – prof. Jerzy Meyza, dr Józef Zborzil i dr Anna Madejczykowa
Prof. Ludwika Tarłowska zainicjowała jako odrębną specjalność – onkologię ginekologiczną, a prof. Janusz Buraczewski – radiodiagnostykę onkologiczną. Dziedziny te rozwijali twórczo, odpowiednio – prof. Jan Zieliński i doc. Elżbieta Ploch, dr Bożena Sablińska oraz – prof. Janina Dziukowa.
W 1985 r. rozpoczęła się działalność kliniczna w niektórych ukończonych budynkach na Ursynowie. Powstały tam: Zakład Radioterapii – kierowany przez prof. Andrzeja Hliniaka, Zakład Rehabilitacji – stworzony przez dr Krystynę Mikę, i Przychodnia – pod kierunkiem prof. Grzegorza Madeja.
W latach 1995-97 stopniowo następowało otwieranie klinik narządowych i zakładów teoretycznych na Ursynowie. Jednostki te tworzą już teraz swoje własne curricula.
W 2011 r. otwarto w osobnym budynku Centrum Profilaktyki Nowotworów.
W 2016 r. funkcję dyrektora Centrum Onkologii – Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie objął prof. Jan Walewski.
Szczególną rolę w ukształtowaniu się onkologii jako nauki i dyscypliny medycznej odegrał prof. Tadeusz Koszarowski, który już w latach 50 sformułował następującą definicję:
Onkologia jest to nauka o etiologii, patologii, epidemiologii, zapobieganiu i wczesnym wykrywaniu nowotworów złośliwych, skojarzonym leczeniu chorych na raka, opiece nad nieuleczalnie chorymi oraz organizacji walki z rakiem.
Definicja ta była podstawą do wyodrębnienia się onkologii jako samodzielnej dyscypliny medycznej oraz utworzenia Drugiego Programu Zwalczania Nowotworów i wprowadzenia prawnych zasad zbierania danych epidemiologicznych.
Prof. Tadeusz Koszarowski opracował również koncepcję organizacji walki z rakiem polegającą na tworzeniu pełnoprofilowych ośrodków, które były podstawowymi jednostkami prowadzącymi działania naukowe, profilaktyczne, diagnostyczne i lecznicze oraz organizacyjne na określonym terenie. Podstawą koncepcji pełnoprofilowego ośrodka onkologicznego było skupienie w jednej placówce wysokiej klasy specjalistów wielu dziedzin oraz najwyższej jakości specjalistycznego sprzętu, zwłaszcza do radioterapii.
